حوزه علمیه بصرهحوزه علمیه بصره را میتوان یکی از پر‌رونق‌ترین حوزه‌های حدیثی بر شمرد که راویان دیگر شهرها برای اخذ حدیث به آنجا سفر می‌کرده‌اند. حوزه علمیه بصره سه دوره را به خود دیده است: در دوره اول آن به اصحاب رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) بر می‌خوریم. دوره دوم از قرن چهارم آغاز و تا قرن هشتم تداوم یافته است. دوره سوم با یک قرن وقفه از سده دهم هجری آغاز و تا دوره معاصر ادامه دارد. فهرست مندرجات۲ - دوره‌های حوزه بصره ۲.۱ - دوره نخست ۲.۱.۱ - گروهی از اصحاب پیامبر ۲.۱.۲ - اصحاب امیرالمومنین ۲.۱.۳ - اصحاب امام سجاد ۲.۱.۴ - اصحاب امام باقر ۲.۱.۵ - گروهی از اصحاب امام صادق ۲.۱.۶ - گروهی از اصحاب امام کاظم ۲.۱.۷ - گروهی از اصحاب امام رضا ۲.۱.۸ - گروهی از اصحاب امام جواد ۲.۱.۹ - گروهی از اصحاب امام هادی ۲.۱.۱۰ - گروهی از اصحاب امام عسکری ۲.۲ - دوره دوم ۲.۳ - دوره سوم ۳ - پانویس ۴ - منبع ۱ - مقدمهبصره اولین شهر عراق است که در عهد اسلامی پس از فتح حیره در سال ۱۴ ه. ق به دست عتبة بن غزوان در سال ۱۵ ه. ق با نقشه و برنامه ریزی ابوالحربا با عاصم بن دلف بنا گشت. مردم بصره سال ۳۶ هجری، «عثمانیه» یعنی پیرو عثمان بن عفان خلیفه سوم بودند و به همین جهت خونخواهان وی بصره را برای جنگ با حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) انتخاب کردند. لیکن پس از آشنایی با سیره عملی امام علی (علیه‌السّلام) به تشیع رو آوردند. [۱]
گروهی از نویسندگان، دایرةالمعارف تشیع، ج۳، ص۲۶۲ - ۲۶۳.
۲ - دوره‌های حوزه بصرهدر بررسی تاریخچه حوزه علمیه بصره سه دوره را میتوان مشاهده کرد: ۲.۱ - دوره نخستدر دوره نخست از حوزه علمیه بصره به اصحاب رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) بر می‌خوریم که نور هدایت را در آن سامان پرفروغ نگاه داشته‌اند. این دوره از قرن اول تا سوم دوام یافته است. ۲.۱.۱ - گروهی از اصحاب پیامبرگروهی از اصحاب رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که در این شهر اسکان یافتند عبارتند از: - اذینه بن عبدالقیس - احنف بن قیس تمیمی - جون بن قتاده تمیمی - حکم بن عمرو غفاری ۲.۱.۲ - اصحاب امیرالمومنیناصحاب امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام): - زیاد بن حصین تمیمی ۲.۱.۳ - اصحاب امام سجاداصحاب امام سجاد (علیه‌السّلام): - بکر بن اوس، ابومنهال الطائر البصری - حسن بن الرواح بصری - زید بن عمی بصری - شیبه بن نعامه ضبی بصری ۲.۱.۴ - اصحاب امام باقراصحاب امام باقر (علیه‌السّلام): - حسن بن زیاد بصری - عباد بن صهیب بصری - فضیل بن یسار بصری ۲.۱.۵ - گروهی از اصحاب امام صادقاصحاب امام جعفر صادق (علیه‌السّلام): - ایوب بن راقد بصری - ابان بن ابی عیاش فیروز بصری - اسماعیل بن بشار بصری -اسد بن یحیی بصری - حارث بن عمر بصری - قاسم بن فضیل بن یسار بصری - محمد بن ثابت بن اسلم سانی بصری - مسلم بن سعید بجلی بصری ۲.۱.۶ - گروهی از اصحاب امام کاظماصحاب امام کاظم (علیه‌السّلام): - محمد بن سلیمان بصری - محمد بن عبدالله جلاب بصری (واقفی) - یحیی بن عبدالله بصری ۲.۱.۷ - گروهی از اصحاب امام رضااصحاب امام رضا (علیه‌السّلام): - حسن بن اسد بصری - خلف بن سلمه بصری - محمد بن صدقه بصری (غالی) ۲.۱.۸ - گروهی از اصحاب امام جواداصحاب امام جواد (علیه‌السّلام): - محمد بن حسن بن شمعون بصری - ابوجعفر بصری ۲.۱.۹ - گروهی از اصحاب امام هادیاصحاب امام‌هادی (علیه‌السّلام): - اسحاق بن محمد بصری - محمد بن یحیی (ابا یحیی بصری) ـ محمد بن حسن بن شمعون بصری ۲.۱.۱۰ - گروهی از اصحاب امام عسکریاصحاب امام حسن عسکری (علیه‌السّلام): ـ احمد بن محمد سیّار بصری ـ محمد بن حسن بن شمعون بصری (غالی) ـ‌هارون بن مسلم کوفی ـ یوسف بن سخت (ابویعقوب بصری) ـ یحیی بصری (اسامی روات از رجال طوسی نقل شده است.) با توجه به تعداد اصحاب امامان شیعه (علیهم‌السّلام) در بصره، باید حوزه علمیه آن را یکی از پر رونق‌ترین حوزه‌های حدیثی شمرد که راویان دیگر شهرها برای اخذ حدیث به آنجا سفر کرده و روایات ائمه (علیهم‌السّلام) را از اصحاب دریافت می‌داشتند. البته گرایش به مذهب تشیع در این شهر حالت تدریجی داشت و هنوز در عصر جعفری افرادی بودند که احادیث منقول از رجال اهل سنت را به احادیث امام صادق (علیه‌السّلام) ترجیح می‌دادند. [۲]
صباغی، یوسف، بررسی رجال صحیحین، ج۱، ص۴۷ـ۵۰ به نقل از قمقام، فرهاد میرزا، ص۲۱ -۲۲.
[۳]
فرهاد میرزا، قمقام، ص۲۱ - ۲۲.
لیکن رفته رفته حوزه بصره خود یکی از مهمترین مراکز حدیثی شیعه گردید.«محمد بن زکریا بن دینار جوهری غلابی بصری» که حدود ۲۹۸ هجری وفات یافته از جمله علمای فقه و حدیث این دوره است که نجاشی از وی به بزرگی یاد کرده است. وی حدیث را از «جعفر بن محمد بن عماره» و «عباس بن بکار ضبی» و «احمد بن عیسی بن زید» آموخت، آن‌گاه به تدریس فقه و حدیث پرداخت. برخی از شاگردان او عبارتند از: ـ شیخ ابواحمد عبدالعزیز بن یحیی جلودی (متوفی به ۳۳۲ ه. ق) ـ شیخ ابوسعید حسن بن علی عسکری ـ احمد بن ابراهیم بن معلی بن اسد قمی ـ شیخ ابوبکر احمد بن عبدالعزیز جواهری (مؤلف کتاب السقیفه و فدک» محمد بن زکریا تالیفاتی دارد که مشهورترین آنها عبارتند از: «الجمل الکبیر»، «الجمل المختصر» «صفین الکبیر»، «صفین المختصر»، «مقتل الحسین (علیه‌السّلام)»، «النهر»، «الاجواد» «الوافدین»، «مقتل امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)»، «اخبار زید (علیه‌السّلام)»، «اخبار فاطمه و منشاها و مولدها(علیهاالسّلام)» و «کتاب الجیل». [۴]
اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۲، ص۱۱۴.
[۱۲]
نوابع الرواه فی اربعه المئات، ص۲۷۱.
۲.۲ - دوره دومدوره دوم حوزه علمیه بصره از قرن چهارم آغاز و تا قرن هشتم تداوم یافته است. این حوزه به جهت واقع شدن در راه مکه، زائران دانشمند بسیاری را به خود پذیرفته و با علوم اهل بیت آنان را سیراب ساخته است. «عبدالعزیز بن یحیی بن سعید بصری» از محدثین قرن چهارم این دوره است که فقه و حدیث را از علمای عصر خویش فراگرفت و از محمد بن عطیه اخذ حدیث نمود. محمد بن ابراهیم بن اسحاق از جمله شاگردان اوست که مشایخ شیخ صدوق محسوب می‌شود. [۱۴]
نوابغ الرواه فی رابعه المئات، ص۱۵۰.
«شریف ابوطالب مظفر فرزند جعفر بن مظفر علوی سمرقندی بصری» نیز از دانشمندان قرن چهارم بصره است که حدیث را از «جعفر بن محمد بن مسعود عیاشی» و «جعفر بن محمد» به نقل «عمرکی بن علی بوفکی» روایت می‌کند. وی ازمشایخ شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱ ه. ق) است و از سلسله اسانید کتاب امالی و کمال الدین اوست. [۱۸]
نوابغ الرواه فی رابعه المئات، ص۳۱۸.
«محمد بن عمرو بن علی بصری» نیز از دیگر محدثین شیعه در قرن چهارم است که شیخ صدوق از وی روایت نقل می‌کند. وی از اکابر فضلای عصر خویش از جمله ابوالحسن علی بن حسن مثنی اخذ روایت کرده است. [۲۰]
نوابغ الرواه فی رابعه المئات، ص۲۹۸.
شیخ آقا بزرگ تهرانی در قرن پنجم از ۹ دانشمند شیعه در بصره یاد می‌کند [۲۱]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، النابس فی القرآن الخامس، ص۳۶.
که شمار آنها در قرن ششم به ۵ نفر [۲۲]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الثقات العیون، ص۳۳.
و در قرن هفتم به ۳ نفر تقلیل می‌یابد [۲۳]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الانوار الساطعه، ص۲۵.
و در قرن هشتم تنها از ۲ دانشمند شیعه [۲۴]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الحقائق الراهنه، ص۲۵.
یاد می‌کند و در قرن نهم نامی از عالمان شیعی نیست. بدین ترتیب حوزه علمیه بصره که از عصر امامت به فعالیت پرداخته تا قرن هشتم به صورت مداوم به تربیت دانشمندان اسلامی و شیعی همت گمارده است. چنانکه برخی از اساتید شیخ صدوق و نجاشی از این حوزه بودند و در واقع باید حوزه بصره را یکی از عمده‌ترین حوزه‌های علمیه شیعه در علوم حدیث شمرد.۲.۳ - دوره سوماین دوره با یک قرن وقفه از سده دهم هجری آغاز و تا دوره معاصر ادامه می‌یابد. شیخ آقابزرگ تهرانی در قرن دهم از یک نفر به نام «محمد تولانی» یاد می‌کند [۲۵]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، احیاء الداثر، ص۲۱۱.
و نام دیگری در این قرن به چشم نمی‌خورد. لیکن در قرن یازدهم شمار عالمان شیعه در این دیار به شش تن می‌رسد که گویا از حوزه‌های دیگری چون «احساء» به این سرزمین نقل مکان کرده‌اند و البته دانشمندانی چون «احمد بن عبدالرضا بصری» نیز در این قرن به حوزه علمیه مشهد و سپس هندوستان مهاجرت کرده‌اند. [۲۷]
جمعی از نویسندگان، دایره المعارف تشیع، ج۲، ص۲۶۶-۲۶۷.
شیخ آقا بزرگ تهرانی در قرن دوازدهم نیز از پنج عالم شیعی در این دیار نام می‌برد که برخی از آنها از بحرین به آنجا آمده‌اند. لازم به ذکر است که حکیم متاله «محمد بن ابراهیم قوامی شیرازی» معروف به «صدرا» و «صدرالمتالهین» در سال ۱۰۵۰ ه. ق ضمن هفتمین سفر حج که پیاده می‌رفت در بصره از دنیا رفته است. آرامگاه وی در دوره‌های اخیر از انظار پنهان مانده است. ۳ - پانویس
۴ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «حوزه علمیه بصره»، تاریخ بازیابی ۹۷/۱۲/۲۷. |